Tên khác: Dương tử tô, rau thơm lông, rau tần dày lá.
Tên khoa học: Coleus aromaticus Benth (Tên đồng nghĩa: Plectranthus amboinicus (Lour.) Spreng), họ Bạc hà (Lamiaceae).
Mô tả: Cây thảo có thể sống nhiều năm, cao 20-50 cm, phần thân sát gốc hóa gỗ. Lá mọc đối dày mọng nước, hình trái xoan rộng, dài 3-6cm, rộng, mọc thành bông ở ngọn thân và đầu cành, gồm những vòng hoa dày đặc, cách quãng nhau. Quả nhỏ, tròn, màu nâu, chứa 1 hạt. Toàn cây có lông rất nhỏ và có mùi thơm như mùi chanh. Mùa hoa quả tháng 4-5.
Bộ phận dùng: Lá tươi (Folium Colei) hoặc cất lấy tinh dầu.
Phân bố: Cây được trồng làm thuốc và làm rau ăn nhiều nơi ở Việt Nam.
Thu hái: Có thể thu hái lá quanh năm, thường dùng tươi, dùng đến đâu hái đến đó. Lúc trời khô ráo, hái lá bánh tẻ, loại các lá sâu hay lá già úa vàng, đem phơi nắng nhẹ hay sấy ở 40-45oC đến khô.
Thành phần hóa học: Lá chứa ít tinh dầu (0,05 – 0,12%), trong tinh dầu có đến 65,2% các hợp chất phenolic trong đó có carvarol, thymol, eugenol, salicylat và chavicol. Đặc biệt, trong lá có chất màu đỏ là colein.
Công năng: Lá húng chanh có vị the cay, hơi chua, mùi thơm, tính ấm, vào hai kinh can và phế, có tác dụng lợi phế, trừ đờm, giải cảm, phát tán phong hàn, thoái nhiệt, tiêu độc có tác dụng giải cảm, chữa ho, chữa cảm cúm, sốt không ra mồ hôi được…
Kinh nghiệm nhân dân thường dùng lá húng chanh tươi hoặc sắc uống. Ngoài ra các cơ sở sản xuất thuốc Nam cũng thường chưng cất tinh dầu húng chanh kết hợp với một số thảo dược khác để sản xuất thuốc trị ho, trị cảm trẻ em.
Tác dụng dược lý: Colein trong lá húng chanh có tác dụng kháng sinh mạnh đối với một số vi trùng, nhất là ở vùng họng, mũi, miệng và cả ở đường ruột. Tinh dầu húng chanh có tác dụng ức chế mạnh phế cầu khuẩn với nồng độ ức chế thấp nhất là 1:500. Cao nước húng chanh có tác dụng ức chế sự phát triển của phế cầu khuẩn.
Một số bài thuốc giải cảm thường dùng:
Cảm sốt, không ra mồ hôi: Húng chanh 20g, tía tô 15g, gừng tươi 5g (thái lát mỏng), cam thảo đất 15g. Sắc uống khi nước thuốc còn ấm để cho ra mồ hôi.
Chữa cảm hàn, ho, đau đầu, sốt không ra mồ hôi, miệng đắng: Lá húng chanh 15g, bạc hà 5g, tía tô 8g, gừng tươi 3 lát mỏng. Sắc uống ngày 1 thang.
Hoặc: Lá húng chanh tươi 50g, rửa sạch, thái nhỏ, cho vào bát, đổ rượu trắng lượng vừa xâm xấp, trộn đều, đậy kín. Nấu 1 nồi nước xông sôi, khi nước xông sôi thì cho bát húng chanh vào, đậy kín vung nấu sôi lại, cho người bệnh xông khoảng 5 – 10 phút, sau đó lau khô mồ hôi, thay quần áo khác và nằm nghỉ ở nơi kín gió. Không dùng xông cho trẻ em
Ngoài ra, để chữa ho do viêm họng, khản tiếng, dùng một trong các cách sau:
– Húng chanh 30g, rửa sạch bằng nước đun sôi để nguội, thêm vài hạt muối, nhai dập và nuốt nước dần.
– Lấy 20g lá húng chanh tươi, rửa sạch, giã nhỏ, vắt lấy nước uống 2 lần trong ngày.
– Húng chanh tươi 20g, rửa sạch, thái nhỏ; đường phèn 20g. Cho hai thứ vào bát, chưng cách thủy, chắt lấy nước, uống từ từ. Bã ngậm trong miệng mút lấy nước. Mỗi ngày làm 1 – 2 lần.
– Trẻ em khó uống thuốc có thể lấy vài lá húng chanh rửa sạch, giã nhỏ với một ít đường phèn hấp vào nồi cơm, cho trẻ uống 2 – 3 lần trong ngày.
